Wysłuchanie dziecka w procedurze cywilnej

Sytuacja rodziny w rozwodzie

Rodzina stanowi dynamiczny system interakcji  między wszystkimi osobami do niej należącymi. W warunkach  kryzysu małżeńskiego, w sytuacjiokołorozwodowej, konfliktu zmieniają się nie tylko postawy partnerów wobec siebie,ale również ich postawy rodzicielskie. Rodzice skłonni są wówczas  popełniać błędy wynikające z przeżywanych silnych negatywnych emocji.Do najbardziej typowych należą:
– niepokój i lęk o przyszłość,  utrata poczucia stabilizacji i bezpieczeństwa,
-niepewność, brak poczucia kontroli nad sytuacją,
-wstyd, obawa przed stygmatyzacją i społecznymi ocenami,
-poczucie winy,
-poczucie krzywdy,
-poczucie odrzucenia, obniżona samoocena, brak wiary we własne możliwości,
-nieufność wobec innych z bliższego i dalszego otoczenia.

Emocje rodziców

Przeżywane przez rodziców/opiekunów emocje w konsekwencji powodują:
-zniekształconą ocenę sytuacji w warunkach kryzysu,
-sztywność myślenia i działania, przy pozornej koncentracji na dziecku,
-nastawienia obronne i odwetowe wobec drugiego rodzica i osób z nim związanych,
-przypisywanie  własnych przeżyć, uczuć i potrzeb dziecku,
-indukowanie dziecku własnych ocen, opinii, wartości i emocji,
-rywalizowanie o dziecko i jego uczucia,
-nieświadome lub zamierzone angażowanie dziecka w konflikt dorosłych.

W konsekwencji popełniają błędy, których często uniknęliby w warunkach współpracy w procesie codziennej opieki i wychowania dziecka.

Dzieci z kolei w warunkach rozpadu rodziny, czy nasilonego braku porozumienia między rodzicami są w szczególnie trudnej sytuacji psychologicznej. Przeżywają prawdziwe trzęsienie ziemi. Razem z rodzicami konfrontują się z rozstaniem/rozwodem, przeżywając specyficzne dla sytuacji etapy żałoby, związane z rozpadem dotychczasowego układu rodzinnego i relacji z bliskimi osobami.

Sytuacja dziecka w rozwodzie

Pierwszym etapem przystosowania się dziecka do nowej sytuacji jest bardzo często zaprzeczanie. Polega ono na ignorowaniu wszelkich informacji dotyczących problemu – nie zauważaniu ich lub wypieraniu  z pamięci przykrych związanych z konfliktem doświadczeń, zaprzeczaniu im po to, aby móc funkcjonować zgodnie z dotychczasowymi zasadami, trybem życia, w bliskości z osobami ważnymi.

Druga faza przeżywania przez dziecko straty wiąże się z rozpoznaniem zmiany, zauważeniem walki między rodzicami. Dziecko odreagowuje wówczas przeżywane napięcie w formie gniewu i złości. Emocje kieruje w szczególności do tego rodzica, którego postrzega jako winnego rozpadowi rodziny.  Może unikać kontaktu z nim, okazywać mu odrzucenie. Zdarza się, że to nie jest rodzic odchodzący od rodziny, ale ten, który pozostaje z dzieckiem w smutku, z poczuciem własnej krzywdy.  Jego bezradność i obniżony nastrój – w odczuciu dziecka – stanowią o „nieatrakcyjności” w relacjach ze wszystkimi  bliskimi, co może być powodem do uznania go odpowiedzialnym za rozpad  małżeństwa.

Kolejny etap wypełniają próby godzenia rodziców przez dziecko, które fantazjuje i podejmuje działania mające na celu ponowne zbliżenie rodziców do siebie. W sytuacji niepowodzenia skłonne jest obwiniać siebie o niedostateczną sprawczość, przeżywa   wówczas poczucie winy oraz bezradność, smutek i przygnębienie.

Ostatnią fazą przeżywania przez dziecko straty jest pogodzenie się z sytuacją i proces przystosowywania się do zmian. Omówione etapy radzenia sobie z sytuacją rozpadu rodziny nie muszą zawsze występować  w przedstawionej  kolejności, a czas ich trwania może być zróżnicowany, zależny od postaw dorosłych osób, wsparcia psychologicznego dziecka i jego osobistego wyposażenia (Wallerstein, Blakeslee 2005).

Odwołując się do powyższego modelu można przypuszczać, że motywacja dziecka do udziału w wysłuchaniu przez sędziego i prezentowane w rozmowie treści mogą znacznie różnić się od siebie zależnie od etapu przeżywania przez małoletniego straty związanej z rozpadem rodziny/konfliktem między rodzicami. Uwzględnienie w kontakcie emocji wynikających z fazy przeżywania straty jest znaczące dla sposobu prowadzenia rozmowy i interpretacji wypowiedzi dziecka.

Emocje dziecka

Najbardziej charakterystyczne dla dzieci emocje przeżywane w sytuacji rozpadu rodziny to:
-utrata poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji, przynależności, a także tożsamości,
– lęk, niepokój, niepewność i bezradność,
-poczucie winy, przypisywanie sobie odpowiedzialność za kryzys w rodzinie (zwłaszcza, kiedy słyszą, że konflikt dorosłych oscyluje wokół podziału ról i obowiązków rodzicielskich),
-obniżona i niestabilna samoocena,
-obniżony nastrój, brak motywacji do udziału we wcześniejszych aktywnościach, myśli rezygnacyjne,
-poczucie stygmatyzacji w otoczeniu ,  skłonność do izolowania się od innych,
-lęk separacyjny związany z utratą rodzica pierwszoplanowego i potrzeba lojalności wobec niego,  podatność na jego wpływ, skłonność do identyfikacji z nim.

Szczególnie dotkliwy jest dla dzieci   konflikt emocjonalny wynikający z potrzeby zachowania więzi i bliskich relacji z obojgiem rodziców, przy jednoczesnej niemożliwości pogodzenia ich niespójnych lub rozbieżnych ze sobą oczekiwań oraz potrzeby unikania codziennych wyborów między rodzicami.

Aby sobie poradzić z trudną psychologicznie sytuacją przewlekłego stresu, dzieci identyfikują się z jednym z rodziców, przy nasilonej potrzebie lojalności wobec niego, dystansując się równocześnie od drugiego. Niebezpieczeństwo polega  na polaryzacji postaw wobec rodziców – często skrajnej – jak również na utracie przez dziecko autonomii w ocenach, rozumieniu sytuacji oraz nastawieniach i uczuciach. Dzieci mówią  wówczas językiem rodzica pierwszoplanowego, z którym są zlane emocjonalnie, bezrefleksyjnie się z nim solidaryzują w konflikcie, interpretując wszystkie działania drugiego z rodziców  i osób z nim związanych w kategoriach wyłącznie negatywnych. Nasilenie powyższych objawów opisane jest w literaturze przedmiotu jako Syndrom Gardnera lub PAS (….)

Psychologiczna perspektywa wysłuchania

Celem ustawodawcy wprowadzającego instytucję wysłuchania było zaakceptowanie rosnącej samodzielności dorastających dzieci w podejmowaniu decyzji  i składaniu oświadczeń woli, potrzeba wzmocnienia uprawnień procesowych dorastających, ale wciąż małoletnich dzieci, upodmiotowienie ich w postępowaniu cywilnym, w zgodzie z zapisami Konstytucji RP i Konwencji o Prawach Dziecka. 

Z kodeksowego punktu widzenia wysłuchanie jest czynnością prawną. Natomiast z perspektywy psychologicznej to szczególna forma relacji interpersonalnej. Specyfika polega na braku równowagi między rozmówcami. Z jednej strony jest sędzia – osoba dorosła, dojrzała, świadoma celu spotkania, znająca procedurę, posiadająca społeczny autorytet,  dokonująca oceny  problemów rodziny i decydująca o ich rozstrzygnięciach.  Drugim rozmówcą jest dziecko/nastolatek – osoba zagubiona, przeżywająca bezradność, zagubienie, niepokój, niejednokrotnie skłaniana wbrew własnej woli do rozmowy z sędzią, wikłana w konflikt dorosłych, stawiana w sytuacjach konieczności wyborów między rodzicami i ich ocenami, planami.

Autorka: Alicja Budzyńska- psycholog, wieloletni biegły sądowy